Trasa Ludność Żydowska
Historia Żydów na terenie naszego kraju sięga aż 1000 lat wstecz, właśnie wtedy na polskie ziemie zaczęli przybywać handlarze i kupcy pochodzenia żydowskiego. Większość z nich działała lokalnie, a bardziej majętni próbowali swoich sił także w handlu zagranicznym. Osiedlali się w niektórych z państw europejskich, lecz w Polsce ludność przyjmowała ich najcieplej, sam król Kazimierz Wielki wprowadził ustawę chroniącą ludność żydowską i ich interesy. Niestety wraz z kryzysami gospodarczymi oraz konfliktami zbrojnymi, sytuacja Żydów z dnia na dzień była coraz słabsza, w XIX wieku zaczęli migrować do większych miast, lub nawet poza Europę. Podczas II wojny światowej Żydzi byli pozbawiani wszelkiego majątku. Niemieckie wojska przejmowały żydowskie fabryki, zakłady pracy i sklepy. Handel praktycznie zanikł. Zaczęto budować getta i umieszczać w nich wszystkich Żydów. Polacy byli karani lub nawet zabijani za jakąkolwiek próbę pomocy im. Po ciężkich latach wojny na terenie naszej ojczyzny zostało niewielu Żydów, część z nich celowo zaczęła wyjeżdżać z kraju. Szacuje się, że obecnie polska społeczność żydowska liczy między 8 a 12 tys. członków, natomiast nie brakuje nam namacalnych pamiątek po niegdyś bardzo licznej społeczności żydowskiej na terenach Polski. Również i na Ziemi Radomskiej możemy zobaczyć wiele pozostałości po Żydach oraz miejsc pamięci o nich. Zachowane miejsca mogą pomóc nam przenieść się myślami w historii i stale dowiadywać się wielu informacji na tak ważny temat w dziejach naszego kraju.
OBIEKTY NA TRASIE
Aby rozwinąć legendę kliknij 
SYNAGOGA
Nieistniejąca już synagoga, położona w Radomiu przy ulicy Podwalnej, dawniej Bożniczej. Została wybudowana w 1846 r. Podczas II wojny światowej hitlerowcy synagogę spalili. Po zakończeniu wojny, na polecenie ówczesnych władz miejskich, rozebrano ruiny budynku. W 1950 r. na jej miejscu odsłonięto pomnik Ofiar Getta autorstwa Jakuba Zajdensznira.
DUŻE GETTO
Getto w Radomiu powstało 3 kwietnia 1941 r. W nomenklaturze niemieckiej nazywane było gettem złożonym, tzn. składającym się z dwóch dzielnic żydowskich położonych w różnych częściach miasta. W śródmieściu utworzono tzw. “duże getto”, w którym znajdowało się ok. 25 tys. osób, natomiast w dzielnicy Glinice znajdowało się “małe getto”, w którym zamknięto ok. 8 tys. osób. Warunki życia w gettach były bardzo trudne: głód, przeludnienie, złe warunki sanitarne, szerzyło się wiele chorób zakaźnych, zwłaszcza tyfus. W 1942 r. w Radomiu rozpoczęto akcję „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” pod kryptonimem „Reinhard”. W powiecie radomskim trwało to od sierpnia do 7 listopada 1942 r. W tym czasie getta zostały zlikwidowane, a ich mieszkańców albo wymordowano na miejscu, albo wywieziono do komór gazowych obozu zagłady w Treblince. Tylko niewielka część pozostała w lokalnych obozach pracy.
OBÓZ PRACY PRZY UL.SZWARLIKOWSKIEJ
W Radomiu istniały dwa obozy pracy przymusowej: przy ul. Szwarlikowskiej i przy ul. Szkolnej (obecnie okolice ul. Kolejowej i J. Grzecznarowskiego). 6 listopada 1943 r. obóz przy ul. Szwarlikowskiej zlikwidowano, mieszkańcy przenieśli się na ul. Szkolną. W tym samym czasie Niemcy przeprowadzili formalną reorganizację obozów. Dawna nazwa, „Żydowski Obóz Pracy Przymusowej” została oficjalnie zmieniona na: „Obóz koncentracyjny SS w Lublinie, oddział w Radomiu”. W tym samym czasie władzę nad obozem przejął od miejscowej policji, 80-osobowy lubelski SS, dowodzony przez Roberta Fricka.
SZPITAL STAROZAKONNYCH
Szpital początkowo dysponował 25 łóżkami, w latach 20. i 30. XX wieku
z 50 miejscami dla pacjentów był drugim co do wielkości tego typu obiektem w mieście. Szpital posiadał dwa oddziały: chirurgiczny (prowadzony nieprzerwanie przez dr Wolfa / Władysława Finkelsztajna od 1897 r.) i chorób zakaźnych (do połowy lat 30. XX wieku). W przypadku poważnych kłopotów finansowych pomocy szukali tutaj Żydzi mieszkający w okolicach Radomia, którzy również byli leczeni w placówce. Po likwidacji radomskich gett szpital zamknięto, a jego pacjenci zostali zabici przez Niemców.
DAWNY SZPITAL PSYCHIATRYCZNY (OBECNIE KOŚCIÓŁ ŚW. WACŁAWA)
Funkcję szpitala psychiatrycznego szpital przejął dopiero po 1939 roku. W czasach okupacji budynek był już w złym stanie i to właśnie dlatego niemieccy okupanci zdecydowali się na lokalizacje w nim oddziału psychiatrycznego. Po utworzenie na terenie miasta getta, szpital znalazł się na jego obszarze. Chorzy znajdujący się w szpitalu często nieśli pomoc ludności żydowskiej. W obiekcie tym ukrywali się m.in. Mordechaj Anielewicz będący komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Poza tym kierownik szpitala dr Jerzy Borysowicz opiekował się chorymi przebywającymi w szpitalu zakaźnym radomskiego getta. Po wojnie w budynku szpitala często spotkać było można archeologów. W roku 1978 cały gmach został zwrócony Kościołowi, a w 1985 roku po renowacji, kościół został poświęcony i do dziś służy wiernym.
SIEDZIBA TOWARZYSTWA ''EZRA"
„EZRA” czyli Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Biednym i Chorym. Głównym zadanie stowarzyszenia było niesienie pomocy charytatywnej ludności żydowskiej. Założone zostało w roku 1916, przez Ignacego Levi. Organizacja ta dbała o osoby biedne – zapewniała im pomoc medyczną, przekazywała ubrania, opał – oraz zapewniała wyżywienie dla osób bezrobotnych i dzieci. Towarzystwo zajmowało się również przygotowywaniem paczek z okazji żydowskich świąt a także organizowało wyjazdy dla dzieci do Buska-Zdroju. „EZRA” było jednym z wielu stowarzyszeń żydowskich działających na terenie Radomia do roku 1939. Istniało również wiele organizacji charytatywnych, oświatowych oraz sportowych. W tych czasach funkcjonowało również kilka partii politycznych, a prasa wydawana była w dwóch językach – polskim i jidysz.
GIMNAZJUM TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WIEDZY
Było to pierwsze prywatne, żydowskie gimnazjum na terenie Radomia. Założycielami szkół byli Józef Temerson (działacz społeczny) oraz Icchak Tynowicki (prowadził następnie kancelarię szkolną). Opieką nad szkołami miało sprawować utworzone w tym celu Towarzystwo „Przyjaciół Wiedzy” w skład, którego wchodzili zasymilowani, bogaci, radomscy Żydzi. 6 września 1927 roku na mocy koncesji wydanej przez Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego powstało 8-klasowe gimnazjum koedukacyjne o profilu humanistycznym. Właścicielem gimnazjum zostało Towarzystwo Żydowskich Szkół Średnich „Przyjaciół Wiedzy” w Radomiu. Wielu absolwentów szkoły w swoim dorosłym życiu zostało aktywnymi działaczami politycznymi, społecznymi oraz kulturalnymi. Obecnie od kilkunastu lat przy ulicy Jana Kilińskiego znajduje się VI Liceum Ogólnokształcące im. Jana Kochanowskiego. To właśnie uczniowie wspomnianego liceum w roku 2005 postanowili przywrócić pamięć o znajdującym się w niedalekim sąsiedztwie, dawnym żydowskim gimnazjum. Zorganizowali oni m.in. 90. rocznicę powstania gimnazjum Towarzystwa “Przyjaciół Wiedzy”, a także szukali kontaktu z żyjącymi absolwentami oraz zbierali świadectwa i pamiątki.
SIEDZIBA ŻYDOWSKIEJ GMINY WYZNANIOWEJ
Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (ZGWŻ) – to polsko judaistyczny związek wyznaniowy skupiający gminy wyznaniowe żydowskie. Obecnie jest drugą co do liczebności organizacją żydowską w Polsce. W Radomiu Gmina istniała już przed 1765 rokiem. Jej głównym zadaniem było czuwanie nad religijnym i społecznym życiem miejscowych Żydów. Władze Gminy Wyznaniowej wybierane były co 4 lata i składały się z Rady, która wybierana była w pięciostopniowych wyborach (tajnych, bezpośrednich, równych, powszechnych i proporcjonalnych) spośród której wyłaniany był Zarząd. Znajdująca się przy ulicy Żeromskiego 9 kamienica, w której mieściła się siedziba Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, przez cały okres międzywojenny stanowiła centrum życia politycznego ludności żydowskiej w Radomiu.
DOM STARCÓW I KALEK WYZNANIA MOJŻESZOWSKIEGO
Dom Starców i Kalek Wyznania Mojżeszowskiego został założony przez Rufina Bekermana, z inicjatywy jego rodziców Samuela oraz Sary, który pozostawili w spadku fundusze na jego otwarcie. Pierwotnie budynek został przeznaczony jedynie pod opiekę starców wyznania mojżeszowskiego. Po wybuchu I Wojny Światowej, w obiekcie utworzono żydowski szpital zakaźny. Od sierpnia 1920 roku, w budynku znajdował się sierociniec dla dzieci żydowskiego pochodzenia. Podczas wybuchu kolejnej wojny, nakazano ponownie otworzyć szpital zakaźny, który funkcjonował do czasu istnienia getta radomskiego. W czasie likwidacji Dużego Getta wymordowano wszystkich pensjonariuszy budynku.
MAŁE GETTO
Getto w Radomiu powstało podczas II Wojny Światowej. Zostało powołane przez niemieckiego okupanta w celu koncentracji oraz unicestwienia ludności żydowskiej na ziemiach radomskich. Małe Getto powstało na najbiedniejszej dzielnicy miasta zamieszkiwanej zarówno przez ludność żydowską jak i polską. W wyznaczonym obszarze mieszkało około 8 tysięcy obywateli, często po kilkanaście osób na jedno pomieszczenie. Przez bardzo słabe warunki sanitarne, biedę, a także ciężką pracę mieszkańcy byli narażeni na wiele chorób. Dodatkowo obowiązywały kartki na żywność i rację żywnościowe w niewielkich ilościach na osobę. Głównym zagrożeniem dla ludności żydowskiej był terror niemieckich żołnierzy wymierzany bezpośrednio na ich życie. Ilość zabitych ofiar nie jest możliwa do oszacowania. Likwidacja Małego Getta nastąpiła 5 sierpnia 1942 roku, około północy żydowscy policjanci zaczęli wypędzać ludzi z mieszkań. W operacji brały udział oddziały SS oraz członkowie ukraińskiej policji bezpieczeństwa. Wykazywali się oni okropnym okrucieństwem, maltretując i zabijając nawet do 700 osób. Około tysiąca robotników wysłano do Dużego Getta, a resztę mieszkańców załadowano do wagonów towarowych, gdzie zostali wywiezieni do obozu zagłady Treblinka.
CMENTARZ ŻYDOWSKI
Cmentarz został założony w 1831 roku, w związku z rozrostem epidemii cholery wśród ludności żydowskiej. Nekropolia znajduję się na działce o powierzchni około 5 hektarów. Obszar otoczony jest betonowym murem a brama główna usytuowana jest od strony ul. Towarowej. Na cmentarzu znajduję się około 300 nagrobków, z czego najstarsza macewa datowana jest na 15 września 1837 roku. W okresach wojennych, chowano tutaj żołnierzy wyznania mojżeszowskiego oraz ludność żydowską zamordowaną w gettach na terenie miasta. W 1945 roku przeniesiono tutaj szczątki osób zmarłych w obozach pracy. Ostatni pogrzeb odbył się w 1950 roku. 3 kwietnia 1989 roku nekropolia została wpisana do rejestru zabytków.
