SYMBOLE RADOMSKIEGO PRZEMYSŁU
Radomski przemysł
Boom przemysłowy podobnie jak w wielu innych ośrodkach miejskich pchnął rozwój Radomia do przodu i w dużej mierze ukształtował i określił krajobraz miasta w XIX i XX wieku, z tego bowiem okresu pochodzi większość zabudowań. Oprócz budynków fabryk są to osiedla budowane specjalne dla robotników, zarówno z przed II wojny światowej, jak osiedle Planty powstałe dla pracowników fabryki broni Łucznik powstałej w Centralnym Okręgu Przemysłowym, jak i wielkie osiedlowe blokowiska z okresu komunizmu powstałe zarówno dla rozbudowanej Fabryki Łucznik, gdzie po wojnie zaczęto produkować m.in. maszyny do szycia, które obecne niegdyś były w niemal każdym Polskim domu, podobnie jak telefony z Radomskiej Fabryki Telefonów.
Wycieczka po symbolach Radomskiego przemysłu to nie tylko podróż po historii industrializacji i rozwoju technicznego, ale również podróż po najnowszej historii miasta i jego mieszkańców, a także historii Polski.
To z Radomskich fabryk jako pierwsi wyszli protestujący w czerwcu 1976 roku, rozpoczynając jeden z najburzliwszych strajków w Rzeczpospolitej Ludowej, na którego fali utworzona została pierwsza legalna organizacja opozycyjna w komunistycznej Polsce – Komitet Obrony Robotników. Skala produkcji i jakość wyrobów z Radomskich fabryk sprawiły, że stały się one istotnymi składnikami tworzącymi polską popkulturę. Zakłady Radoskóru obuwały większą część kraju, w niemal każdym domu można było znaleźć aparat telefoniczny z Radomskiej Fabryki Telefonów czy maszynę do szycia “Łucznik”, a pozując do zdjęcia z radomską wiatrówką będziesz wyglądał jak sam James Bond… W Radomiu też pojawiły się też pierwsze rodzynki kapitalizmu w Polsce, czego przykładem mogą być pamiętne Sofixy, po wybrane modele których zjeżdżali wycieczkami do Radomia ludzie z całej Polski. Współcześnie zaś odnosząca międzynarodowe sukcesy firma RADWAG – produkujące zaawansowane technicznie wagi i urządzenia pomiarowe. Jeśli jesteście ciekawi tych i innych historii związanych z radomskim przemysłem, pozwólcie zaprosić się na podróż szlakiem jego symboli.
Symbole radomskiego przemysłu:
Aby zobaczyć legendę kliknij 
Rower wyścigowy szosowy Łucznik
Lokalizacja: filar przy stadionie MOSIR, ul. Narutowicza
Rower lekki, dostosowany do szybkiej jazdy po jezdniach miejskich i gładkich szosach” –według katalogu “Polskie rowery PWU” z roku 1933. Należąca do Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, Fabryka Broni w Radomiu przystąpiła do wyrobu rowerów w roku 1929. Wkrótce stała się ich największym wytwórcą w II Rzeczpospolitej. Rowery dostępne w ponad 20 typach i kilku wersjach malowania podlegały dwuletniej gwarancji. Dowodem wysokiej jakości były liczne sukcesy kolarzy występujących na rowerach marki Łucznik. Historia Radomskich Zakładów rozpoczyna się na początku lat 20. Gdy w Polsce nie było praktycznie żadnych zakładów zbrojeniowych. Pierwsze maszyny, urządzenia i zapasy surowcowe sprowadzono z Wolnego Miasta Gdańsk, gdzie w czasie zaborów, na potrzeby pruskiej armii, działała Królewska Fabryka Karabinów. Radomskie zakłady początkowo koncentrowały się na produkcji karabinów Mauser, nazywanych przez polskich żołnierzy ,,radomiakami”. Następnie zakład wypuścił broń krótką– rewolwery Naganty – głównym odbiorcą była policja i poczta. Naganty okazały się hitem radomskich zakładów i do dziś uchodzą za najlepsze pistolety tamtych czasów (docenione zostały również przez Niemców). W czasach kryzysu gospodarczego skutkującego spadkiem popytu również i na broń, zakłady musiały szukać alternatywnych źródeł utrzymania. Pierwsze rowery z radomskich zakładów wyjechały w 1929 roku. Rynek szybko się nimi zachwycił i w latach 30 fabryka miała już opracowanych 18 typów rowerów: od młodzieżówek przez rowery damskie, sportowe, turystyczne po wyścigowe i wojskowe ze specjalnym uchwytem na karabiny (wspomniany wcześniej Łucznik typ XX). W ciągu jednej dekady Fabryka Broni w Radomiu stała się największym producentem rowerów. Szacuje się, że do 1939 roku w jej murach powstało ok. 90 tysięcy rowerów (a niektórzy uważają, że było ich znacznie więcej).
Aparat telefoniczny RWT Malwa
Lokalizacja: na murku przy wejściu do Galerii Łaźnia, ul . Traugutta 31/33
Najbardziej absurdalny telefon, niby naśladujący zabytkowe ale jednak bije po oczach plastik, który właściwie żadnego antyku nie przypomina. Tym bardziej zdumiewa fakt, że wyprodukowano ich całkiem sporo, również na eksport do krajów bloku wschodniego, a nawet do USA, gdzie występował pod nazwą T-350. Wykonywany w kolorach kość słoniowa i czerwonym, a także – jak się okazuje – różowym (tylko w USA). Produkcję rozpoczęto prawdopodobnie w roku 1978 (zgłoszenie patentowe: 1977) a zakończono w połowie lat 80. Obwód dzwonka na układzie hybrydowym GL-056, reszta typowa.
Historia Radomskiej Wytwórni Telefonów
Historia Radomskiej Wytwórni Telefonów sięga roku 1938 kiedy prezydent miasta – Józef Grzecznarowski – sprowadził do Radomia firmę Ericsson. Firm ta wybudowała w Radomiu fabrykę produkującą aparaty telefoniczne. W 1970 roku firma wyprodukowała ok. 623 tys. Aparatów telefonicznych, natomiast w roku 1988 liczba ta wzrosła do 1,6 mln aparatów (były one eksportowane do krajów takich jak Francja, Grecja, Maroko, Tajlandia czy też Syria). Choć Radomska Wytwórnia Telefonów już nie istnieje, w jej miejscu powstała Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna , która zajmują się „cyfryzacją kraju”. Produkuje, sprzedaje a także zajmuje się serwisem dekoderów niezbędnych do odbioru naziemnej telewizji cyfrowej. Wykonuje też prace związane z doradztwem telekomunikacyjnym i usługami telekomunikacyjnymi.
Dzisiejsza Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna (działająca od 2004 roku), posiada zbiór aparatów telefonicznych, które produkowano za czasów świetności wytwórni (znajdują się tam aparaty takie jak Tulipan, Akant, Bratek czy też telefony na korbkę, które zostały wyprodukowane w roku 1938).
Maszyna do pisania Łucznik 1301
Lokalizacja: filar budynku Urzędu Miejskiego (Urząd Stanu Cywilnego), róg ulic Sienkiewicza i Moniuszki
Wyrób maszyn do pisania rozpoczęto w roku 1969 w wyniku podpisania umowy licencyjnej ze szwedzką firmą Facit. Wpierw wytwarzano maszyny biurowe ręczne, a od roku 1971 –również elektryczne. W roku 1974 pojawiły się maszyny ręczne walizkowe. Maszyny wykonywano w różnych wersjach językowych, między innymi – w oparciu o własne rozwiązania konstrukcyjne – dla języków arabskiego i tajlandzkiego. We wrześniu 1939 r. Niemcy wcielili FB do firmy Steyr-Daimler-Puch; część pracowników FB współpracowała z ZWZ-AK, przemycała podzespoły pistoletów marki Vis, z których montowano broń. 16 X 1942 r. Niemcy w publicznej egzekucji stracili 15 pracowników za działalność konspiracyjną. Od 1948 r. produkcja cywilna: przemysłowe maszyny do szycia LZS, wiele wzorów maszyn do użytku domowego, maszyny do pisania Facit oraz zamki, kłódki, narzędzia i obrabiarki, sprężarki i inne. Do ZM, obok zakładu macierzystego przy ul. 1905 Roku, należał także Zakład Sprzętu Grzejnego, tzw. Blaszanka (od 1976 r.), Zakład Maszyn do Szycia oraz Zakład Maszyn do Pisania w dzielnicy Gołębiów (1970), filia w Zwoleniu; w 1980 zatrudniały ok. 11 700 osób. 25 VI 1976 r. robotnicy ZM zaprotestowali przeciwko podwyżkom cen; za udział w wydarzeniach czerwcowych w VIII 1976 r. zwolniono ok. 360 osób. Wielu robotników stanęło przed sądem i kolegium ds. wykroczeń. W sierpniu 1980 r. nie strajkowano. Pierwszy strajk zorganizowano 10 IX 1980 r.
Płytki podłogowe - ,,Marywil"
Lokalizacja: chodnik róg ul. Piłsudskiego i ul. Sienkiewicza, niedaleko Sądu Okręgowego
Firma Marywil była jedną z największych podmiotów gospodarczych na terenie Radomia i Ziemi Radomskiej. Miała ona istotny wpływ na branżę przemysłu ceramicznego w Polsce. Spółka akcyjna MARYWIL była własnością kapitału belgijskiego, a następnie stała się polskim kapitałem prywatnym. Po nacjonalizacji funkcjonowała jako własność państwa polskiego. Firma będąc przedsiębiorstwem państwowym upadła.
Fabryka Płytek Ceramcznych ,,Marywil"
Dawna Fabryka Płytek Ceramicznych ,,Marywil” została wybudowana w latach 1897-1898 na zlecenie Towarzystwa Akcyjnego Płytek Ceramicznych ,,Marywil”. Obiekt mieści się pomiędzy ul. Marywilską, 1905 Roku, Gdyńską i nieistniejącą już bocznicą kolejową. Budynki wybudowano w stylu powojennej architektury przemysłowej. Do dnia dzisiejszego zachowały się charakterystyczne łukowate bramy zamykające przejazd pomiędzy dwoma budynkami Fabryki, które widoczne są od strony ul. Marywilskiej. Warto zwrócić także uwagę na specyficzny wygląd budynku z wysoką nadbudową, znajdującą się od strony ul. Gdyńskiej.
Puszka farby Rafil Gr-tix
Lokalizacja: Park Kościuszki, na murku, na zachód od altany
Zakład ekstrakcji karpiny i wyrobu pokostów na Młodzianowie powstał w roku 1917. Wyrób farb olejnych i lakierów uruchomiono w roku 1926. Obecnie Radomska Fabryka Farb i Lakierów RAFIL jest największym w kraju wytwórcą specjalistycznych farb do ochrony antykorozyjnej w przemyśle ciężkim. W listopadzie 1917 r przy ul. Czarnej 29 na Młodzianowie swoją działalność rozpoczął zakład ekstrakcji karpiny i wyrobu pokostów. Już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 25 lutego 1920 r., firma została zarejestrowana przez sąd jako „Pierwsza Krajowa Chemiczna Przetwórnia Drzewa – Józef Adler, Maurycy Tencler, Zygmunt Klonowski i S-ka”. O dalekosiężnych planach twórców przedsiębiorstwa świadczył kompleks zabudowań przemysłowych zakładu, wzniesiony w latach 1920-1921 według projektu technika miejskiego Henryka Nowakowskiego. Budynki tworzące zespół industrialny otrzymały ciekawą, neogotycką architekturę i wyraźnie wyróżniały się na tle innych radomskich zakładów przemysłowych. W skład zabudowań weszły m.in.: wieża ciśnień, kotłownia z wysokim kominem, dwie smolarnie, kilka pawilonów produkcyjnych i magazynów, laboratorium oraz dom mieszkalny. Firmę w 1923 r. przekształcono w spółkę akcyjną o nazwie „Przetwórnia Olejów Roślinnych SA” (POR-SA). W zamian skupiono się na produkcji farb olejnych i lakierów. W tym czasie fabryka tak reklamowała swoje produkty: „Emalia lakierowa PORSA-FLEX potania ułatwia wykonywanie wszelkich prac malarskich szczególnie odświeżanie rowerów, samochodów, mebli, galanterii, drzwi i okien. Daje się polerować”. Pod szyldem „PORSA” zakład zasłynął wytwarzaniem wysokiej jakości produktów, używanych np. od 1935 r. przez Polskie Zakłady Lotnicze do malowania samolotów bojowych. Dynamiczny rozwój firmy przerwała II wojna światowa. W sierpniu 1942 r. Niemcy usunęli polski zarząd spółki i zmienili nazwę. W połowie 1944 r. okupanci przeprowadzili ewakuację wszelkich urządzeń, ruchomości, surowców, półwyrobów i wyrobów gotowych oraz wyposażenia laboratorium. Cały majątek fabryki wywieźli pociągami na Śląsk i dalej do Niemiec (90% parku maszynowego i surowców znalazło się w Hamburgu). Po wojnie zdołano ocalić i rewindykować tylko niewielką ich część, co pozwoliło w maju 1945 r. wznowić produkcję, lecz tylko w minimalnym zakresie. W 1947 r. fabryka została upaństwowiona. Decyzją władz nadzór nad zakładem przejął Centralny Zarząd Przemysłu Chemicznego w Gliwicach. 28 września 1951 r. przedsiębiorstwo otrzymało oficjalną nazwę „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Farb i Lakierów. W tym czasie, w latach 1951-1955, dokonano rozbudowy i modernizacji zakładu, czego efektem była niemal całkowita zatrata oryginalnego, neogotyckiego wyglądu zabudowań. W trakcie robót wyburzono np. charakterystyczną wieżę ciśnień.
Od 1 czerwca 1995 r. przedsiębiorstwo funkcjonuje ponownie jako spółka akcyjna. Obecnie przedsiębiorstwo oprócz wytwarzania klasycznych farb i lakierów jest wiodącym w kraju producentem wysoce specjalistycznych systemów antykorozyjnych dla budownictwa i przemysłu chemicznego, hutniczego, spożywczego, maszynowego, energetycznego, motoryzacyjnego, kolejowego, górniczego i petrochemicznego. W 2018 r. głównym udziałowcem radomskiej firmy została Fabryka Farb i Lakierów „Śnieżka”, która podjęła decyzję o budowaniu pod nazwą „RAFIL” marki premium dla specjalistycznych produktów do ochrony i dekoracji metalu. W 2020 r. opracowane zostało nowe logo firmy wraz z całym systemem identyfikacji wizualnej.
Stolik z giętówki
Lokalizacja: chodnik na rogu ul. Żeromskiego i ul. Niedziałkowskiego, niedaleko restauracji ArtCaffee
Na stoliku znajduje się ciastko Radomianka na talerzyku z Ćmielowa wraz z widelczykiem z Gerlacha z Drzewicy.
Historia fabryki mebli Giętych ,,Johann Kohn i S-ka"
Właścicielami fabryki byli Mojżesz Pfeffer oraz Johann Kohn. Dzięki wspólnej pracy powstała ogromna wytwórnia produkująca meble do domów, biur i gabinetów.
Fabryka przed I wojną światową była jednym z największych zakładów przemysłowych w Radomiu. W 1913 r. produkowała dzienne aż 2,5 tys. krzeseł.
W fabryce zatrudnionych było ponad 2 tys. robotników. Wytwórnia swoje wyroby eksportowała do Niemiec, Rosji, Francji, Włoch, Holandii, Anglii, Afryki, obu Ameryk oraz na Bliski i Daleki Wschód. Firma przy ul. Dolnej 10, w 1923 r. została przejęta przez spadkobierców Kohna-Paweł Jan i Ida Kohnowie. Jednakże po 3 latach sprzedali oni ją Izraelowi Leszczowi i Pinkusowi Tajchmanowi, gdyż przynosiła mało zysków.
W roku 1928 część budynków fabrycznych została zniszczona w wyniku pożaru. Produkcja została zatrzymana na 4 lata. Mimo, iż 8 lutego 1932 r. została wznowiona, to nie produkowano już tam ta wiele mebli, jak przed pożarem (w 1934 r. Zatrudnionych było 340 osób i produkowano ok. 600 sztuk mebli dziennie).
W 1939 r. nowym zarządcą fabryki został S. Dedo. Jeszcze tego samego roku właściciele podjęli decyzję o zamknięciu wytwórni, a budynki mieszczące się przy ul. Dolnej zostały sprzedane Polskiej Spółce Obuwia ,,Bata”.
Kuchenka gazowa typ 341
Lokalizacja: chodnik na rogu ul. Niedziałkowskiego i ul. Skłodowskiej, naprzeciwko restauracji śniadaniowej KAVVKA COFFEE
Fabryka Wyrobów Metalowych ,,Polmetal” wraz z garnkiem Unja z Fabryki Naczyń Emaljowanych.
Fabryka Wyrobów Metalowych ,,Polmetal"
Fabryka powstała w 1922 r. w miejscu dawnej cegielni Karscha i produkowała ona naczynia emaliowane. W 1928 r. zaczęto produkować wiadra ocynkowane. Według ,,Encyklopedii Radomia” Jerzego Sekulskiego dowiadujemy się, że fabryka rozpoczęła swą działalność w 1933 r. Swą działalność rozpoczęła wtedy Fabryka Naczyń Emaljowanych ,,Unja” sp. z o.o., która dała początek późniejszemu ,,Polmetalowi”. Przedsiębiorstwo zostało zarejestrowane w 11 września 1933 r. przez Sąd Okręgowy w Radomiu. Firma zatrudniała kilkaset osób. Po dwóch latach (31 sierpnia 1936 r.) walne zgromadzenie udziałowców udzieliło zgody na likwidację spółki, w tym samym roku we wrześniu została ona wykreślona z Rejestru Handlowego.
Na miejsce starej fabryki w 1939 r. została utworzona kolejna Fabryka Naczyń Emaljowanych (z przydomkiem ,,Syrena”). W czasach okupacji działalność trafiła pod zarząd niemiecki i funkcjonowała pod nazwą Fabryka Naczyń Emaljowanych i ocynkowanych ,,Radom”. W tym czasie firma zatrudniała ponad 200 osób i produkowała przedmioty użytku domowego m.in. miski, czerpaki, lejki, czajniki, konewki. Po II wojnie światowej, mimo wywiezienia przez Niemców części maszyn, dalej kontynuowano działalność.
W 1945 r. zakład podporządkowano Kieleckiemu Zjednoczeniu Wyrobów z Blachy, a w 1948 r. firma zmieniła się w Zakład Opakowań Blaszanych nr 2. Nowe przedsiębiorstwo produkowało m.in. puszki do koserw. W latach 1953-1956 wytwarzano tam rury wydechowe, tłumniki, a fabryka została nazwana Radomskimi Zakładami Sprzętu Motoryzacyjnego. W 1957 r. przedsiębiorstwo przekształciło się w Radomskie Przedsiębiorstwo Sprzętu Gospodarczego. Wtedy nastąpiła produkcja kuchenek gazowych. W 1964 r. firma funkcjonowała pod nazwą Radomskie Zakłady Wyrobów Emalijowanych. Po pewnym czasie fabryka weszła w skład Zakładów Metalowych ,,Predom-Łucznik” im. gen. Waltera. Z czasem jednak zakład zaczął funkcjonować jako oddzielna jednostka pod nazwą Radomska Fabryka Wyrobów Metalowych ,,Polmetal”. W 1996 r. firmę przekształcono w spółkę akcyjną o nazwie Fabryka Kuchni ,,Acanta”. Jednakże zaprzestała ona swoją działalność w 1999 r. a nowym właścicielem została Kielecka Centrala Materiałów Budowlanych. W 2004 r. na skutek wyburzenia części fabryki wybudowano stacje benzynową oraz sklep. Dziś, w zachowanym budynku biurowym, mieści się Radomska Szkoła Wyższa.
Maska przeciwgazowa wz. 24
Lokalizacja: dach schronu przy Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Kochanowskiego (ul. Jana Kilińskiego 25)
Popularna nazwa maski to R.S.C. Wywodzi się ona od pierwszych liter nazwisk jej konstruktorów – Roberta, Sauniera i Cantota. Produkcje masek rozpoczęto w 1925 roku, pierwszym jej twórca była firma „PROTEKTA” w Radomiu. Maski charakteryzowały się niestety słabą jakością, przez co w 1927 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych anulowało ich zamówienia. Efektem tego był upadek spółki „PROTEKTA”. Ponowna próbę produkcji masek przeciwgazowych wz.24 podjęto w 1928 roku, producentem tym razem została Wojskowa Wytwórnia Sprzętu Przeciwgazowego w Radomiu. Maska przeciwgazowa wz. 24 składała się z części twarzowej z nagłowiem i pochłaniacza. Komplet stanowiły również metalowa cylindryczna puszka służąca do przenoszenia maski, zapasowe szkiełka okularowe oraz zasypka do szkiełek.
Historia Wojskowej Wytwórni Sprzętu Przeciwgazowego w Radomiu
Wytwórnia została oficjalnie uruchomiona w 1928 roku.
Produkowane przez nią maski przeciwgazowe wz. 24 były uznawane za najlepsze tego typu na świecie. Od wybuchu II wojny światowej radomska fabryka wyprodukowała około pół miliona masek przeciwgazowych i zatrudniała około 700 pracowników. Niestety w pierwszych dniach września 1939 roku, w obliczu ryzyka, że zakład zostanie przejęty przez niemieckich okupantów, na polecenie dyrekcji fabryka została wysadzona w powietrze. Po tym wydarzeniu nie została ona odbudowana, a produkcja masek nigdy nie powróciła do Radomia.
Pomnik - Aparat telefoniczny CB-49
Lokalizacja: ul. Jana Kilińskiego 30 (przy wejściu do Urzędu Miejskiego)
Aparat telefoniczny model CB-49 początkowo był produkowany w Zakładach Wytwórczych Aparatów Telefonicznych T-4 w Łodzi oraz w Fabryce Telefonów T-9 w Radomiu. W 1958 roku zakłady łódzkie zmieniły profil produkcji, a produkcję tego aparatu w całości przejęła fabryka radomska. CB-49 produkowany był do roku 1963. Model ten od początku był bardzo udany, do dziś stanowi piękną ikonę rodzimego przemysłu telekomunikacyjnego. Obudowa wraz ze wszystkimi częściami zewnętrznymi wykonana była z czarnego bakelitu (rzadziej można było znaleźć aparaty w kolorze czerwonym lub zielonym).
Historia RWT w Radomiu
Historia Radomskiej Wytwórni Telefonów sięga roku 1938 kiedy prezydent miasta – Józef Grzecznarowski – sprowadził do Radomia firmę Ericsson. Firma ta wybudowała w Radomiu fabrykę produkującą aparaty telefoniczne. W 1970 roku firma wyprodukowała ok. 623 tys. aparatów telefonicznych, natomiast w roku 1988 liczba ta wzrosła do 1,6 mln aparatów (były one eksportowane do krajów takich jak Francja, Grecja, Maroko, Tajlandia czy też Syria). Choć Radomska Wytwórnia Telefonów już nie istnieje, w jej miejscu powstała Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna , która zajmują się „cyfryzacją kraju”. Produkuje, sprzedaje a także zajmuje się serwisem dekoderów niezbędnych do odbioru naziemnej telewizji cyfrowej. Wykonuje też prace związane z doradztwem telekomunikacyjnym i usługami telekomunikacyjnymi. Dzisiejsza Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna (działająca od 2004 roku), posiada zbiór aparatów telefonicznych, które produkowano za czasów świetności wytwórni (znajdują się tam aparaty takie jak Tulipan, Akant, Bratek czy też telefony na korbkę, które zostały wyprodukowane w roku 1938).
Rower wojskowy Łucznik typ XX
Lokalizacja: plac Antonio Corazziego (przed Urzędem Miejskim od strony ulicy Stefana Żeromskiego)
W Fabryce Broni w Radomiu produkcję rowerów rozpoczęto w roku 1929. Rower wojskowy typu XX był jednym z ciekawszych typów rowerów. Został on zatwierdzony przez Biuro Badań Technicznych Broni Pancernych i wdrożony do produkcji w 1935 roku. Wyróżniał się na tle innych rowerów specjalnie wzmocnioną ramą, uchwytami na karabin i solidnym bagażnikiem ze skórzanymi pasami, a także barwą ochronną (czerń lub khaki). Z tyłu znajdowały się dwie zębatki – zmiana biegu wymagała ręcznego przełożenia łańcucha. Rower ten znajdował się na wyposażeniu pododdziałów kolarzy w Wojsku Polskim.
Historia Fabryki Broni w Radomiu
Historia Radomskich Zakładów rozpoczyna się na początku lat 20. gdy w Polsce nie było praktycznie żadnych zakładów zbrojeniowych.
Pierwsze maszyny, urządzenia i zapasy surowcowe sprowadzono z Wolnego Miasta Gdańsk, gdzie w czasie zaborów, na potrzeby pruskiej armii, działała Królewska Fabryka Karabinów. Radomskie zakłady początkowo koncentrowały się na produkcji karabinów Mauser, nazywanych przez polskich żołnierzy ,,radomiakami”. Następnie zakład wypuścił broń krótką– rewolwery Naganty – głównym odbiorcą była policja i poczta. Naganty okazały się hitem radomskich zakładów i do dziś uchodzą za najlepsze pistolety tamtych czasów (docenione zostały również przez Niemców). W czasach kryzysu gospodarczego skutkującego spadkiem popytu również i na broń, zakłady musiały szukać alternatywnych źródeł utrzymania. Pierwsze rowery z radomskich zakładów wyjechały w 1929 roku. Rynek szybko się nimi zachwycił i w latach 30 fabryka miała już opracowanych 18 typów rowerów: od młodzieżówek przez rowery damskie, sportowe, turystyczne po wyścigowe i wojskowe ze specjalnym uchwytem na karabiny (wspomniany wcześniej Łucznik typ XX). W ciągu jednej dekady Fabryka Broni w Radomiu stała się największym producentem rowerów. Szacuje się, że do 1939 roku w jej murach powstało ok. 90 tysięcy rowerów (a niektórzy uważają, że było ich znacznie więcej).
Pomnik Serka Homogenizowanego
Lokalizacja: kwietnik przed budynkiem Domu Handlowego „Sezam” (przy ulicy Stefana Żeromskiego 42)
RSM „Rolmlecz” została powołana do życia dnia 26 września 1926 roku, w miejscowości Wolanów, koło Radomia.
W Radomiu mleczarnia powstała w roku 1941 na terenie zakładów mięsnych przy Starym Ogrodzie, nowy zakład natomiast mieści się przy ul. Toruńska 6, od 1972 roku. Obecnie RSM ,,Rolmlecz” w Radomiu jest największą w regionie i jedną z najprężniej działających spółdzielni w Polsce. Najbardziej rozpoznawalnym wyrobem marki jest serek homogenizowany o smaku waniliowym, obecny na rynku od 1974 roku. Serek „z krówką” niezmiennie cieszy się uznaniem konsumentów nie tylko w regionie radomskim ale w całej Polsce. 30 września 2008 roku firma Rolmlecz została przyłączona do Spółdzielni Mleczarskiej “Mlelkpol” (jednej z największych polskich spółdzielni mleczarskich) na zasadzie prawa spółdzielczego.
Pomnik serka homogenizowanego powstał ze środków Budżetu Obywatelskiego Radomia. Celem jego utworzenia była chęć przypomnienia, że słynny serek jest obecny na polskim rynku już od 45 lat.
Serek nie był produkowany tylko przez pracowników Rolmleczu w Radomiu. Śp. pan Roman Pytliński, to człowiek, który współpracował przy produkcji. Ukończył on Zasadniczą Szkołę Mleczarską w Rzeszowie i Technikum Przemysłu Spożywczego w Warszawie ze specjalnością przetwórstwo mleczarskie. W latach 1972-2008 pracował w radomskich składach, a przez 20 lat był kierownikiem wydziału produkcji. Przepis na serek homogenizowany autorstwa pana Romana Pytlińskiego odniósł długofalowy sukces, ponieważ po dzień dzisiejszy jest on produkowany i bez problemu można go znaleźć na sklepowych półkach. Jego smak pozostaje taki sam. Zmienia się jedynie wygląd opakowania, ale w dalszym ciągu jest on bardzo podobny do tego z lat 80.Słynny serek z krówką niezmiennie od lat cieszy się zainteresowaniem konsumentów. Warto podkreślić, że z roku na rok jego sprzedaż rośnie. Wynika to z faktu, że serek posiada doskonały smak oraz odpowiednią jakość. Nie posiada sztucznych dodatków i konserwantów, a także jest produkowany z polskiego mleka pochodzącego ze Spółdzielni Mlekpol. Serek ten to idealna pełnowartościowa przekąska uwielbiana przez każde pokolenie.
Maszyna do szycia Łucznik Kl. 82
Lokalizacja: Marsz. Focha 2/4
Początki produkcji maszyn do szycia w Zakładach Metalowych Łucznik im. Generała Waltera w Radomiu sięgają 1948 r. Najpierw produkowano przemysłowe, stębnowe maszyny do szycia „Łucznik” LZ3 na potrzeby przemysłu odzieżowego. Od 1954 r. rozpoczęto produkcję domowych, prostościegowych maszyn do szycia klasy 82, 82R oraz 83.
Zakłady Metalowe ,,Łucznik"
Potocznie fabrykę nazywano ,,Fabryką Broni”. Powstała ona w latach 1923-1927 na terenie folwarku ,,Mariackie” przy linii kolejowej Radom-Kielce i bocznicy huty ,,Lustrzana”. Główny budynek fabryki został wybudowany przez Polskie Towarzystwo Budowlane w 1925 r. Od 1927 r. zakład należał do Zarządu Państwowych Wytwórni Uzbrojenia i funkcjonował pod nazwą ,,Fabryka Broni w Radomiu”. W tym czasie produkowano tam broń kbk ,,Mauser”, a do 1939 r. wytworzono 470 tys. sztuk karabinów i karabinków ,,Mauser”, a także 30 tys. sztuk pistoletów ,,Vis”. Na skutek kryzysu gospodarczego trwającego od 1929 r. zaczęto produkować rowery ,,Łucznik”. Odniosły one duży sukces w Polsce oraz w Chinach, Syrii, Chile i Brazylii.
Podczas II wojny światowej zakład wytwarzał karabiny dla niemieckiego wojska, a także stał się własnością koncernu Steyer-Daimler-Puch A.G. Na skutek wynoszenie broni z fabryki i używania jej w celach konspiracyjnych, Niemcy rozstrzelali 15 pracowników Fabryki Broni. Po zakończeniu II wojny światowej zakłady nadal wytwarzały broń, ale również zaczęły produkować maszyny do szycia i pisania ,,Łucznik” oraz części rowerowe i narzędzia samochodowe. Do 1990 r. powstało 9 milionów maszyn do szycia.
Rok 1969 to czas, w którym produkowano maszyny do pisania. Zatrudnianych było 11 tys. pracowników. W latach 70 XX w. zaczęto tworzyć nowe budynki fabryki. W tym okresie swą działalność rozpoczęły także filie na Gołębiowie w Radomiu i w Zwoleniu.
Po roku 1945 nazwa zakładów była zmieniana, jednak nazwa która utrwaliła się wśród mieszkańców Radomia to Zakłady Metalowe ,,Łucznik”. Kontynuacją dawnej fabryki jest spółka ,,Fabryka Broni ,,Łucznik”. W 2014 r otrzymała ona nową siedzibę w Wólce Klwateckiej.
Półbuty damskie Radoskór
Lokalizacja: murek przy budynku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Radom ul. Marsz. Ferdynanda Focha 5 (przy fontannach)
Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Radoskór” powstały w 1959 roku, w wyniku połączenia się ze sobą Radomskich Wyrobów Garbarskich, Wyrobów Rymarskich, Obuwia oraz Skarżyskich Zakładów Obuwia. „Radoskór” stał się jednym z największych zakładów produkcyjnych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Firma produkowała średnio około 7 milionów par obuwia, z czego blisko 35% przeznaczano na eksport zagraniczny, do krajów bloku wschodniego. Głównym a zarazem najbardziej cenionym produktem przedsiębiorstwa było obuwie damskie. „Informator dla nowoprzyjmowanych” określił but damski jako asortyment stosunkowo trudny.
Historia „Radoskóru”
Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Radoskór” powstały 1 kwietnia 1959 roku. Zakład powstał w oparciu o znacjonalizowane w 1945 roku przedwojenne linie produkcyjne fabryki Bata – międzynarodowego koncernu obuwniczego. Przedsiębiorstwo przez 40 lat działalności na rynku, było jednym z większych zakładów pracy oraz największym producentem obuwia w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. W skład firmy wchodziło pięć garbarni oraz dwa zakłady obuwnicze. Podstawowym produktem RZPS „Radoskór”, a zarazem cieszącym się największą popularnością było obuwie w szczególności damskie. W ciągu roku, średnia produkcja obuwia wynosiła około siedmiu milionów par, a czego blisko dwa i pół miliona par obuwia przeznaczona była na eksport do krajów bloku wschodniego.
Obiekty przemysłowe RZPS „Radoskór” zostały rozmieszczone po różnych częściach miasta. Zakład wiodący umieszczony był przy ul. Władysława Domagalskiego 7 (obecnie Tadeusza Mazowieckiego 7). Zakład mieścił się w części starych zabudowań po Fabryce Mebli Giętych Kohna, charakteryzował się typowym dla zabudowań fabrycznych, neogotyckim detalem architektonicznym, co za tym idzie swoistą monumentalnością. Pozostałe zabudowania fabryczne należące do RZPS były już typowymi konstrukcjami z żelbetu o uproszczonej, kubicznej formie zewnętrznej. Na początku lat siedemdziesiątych, na osiedlu Gołębiów wybudowano największą w Europie garbarnie skór miękkich. W latach swojej największej świetności przedsiębiorstwo zatrudniało ponad czternaście tysięcy pracowników, gdzie w latach siedemdziesiątych populacja Radomia wynosiła około 120 000 – 140 000 mieszkańców. Przy zakładzie działała Zasadnicza Szkoła Zawodowa, która kształciła młodzież do pracy w kombinacie „Radoskór”. 25 czerwca 1976 roku „Radoskór” był jednym z najważniejszych zakładów, którego pracownicy zaprotestowali przeciwko podwyżkom cen, uczestnicząc w demonstracji pod siedzibą Komitetu Wojewódzkiego PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza). Zwolniono wtedy kilkudziesięciu pracowników, bez pracy pozostało od 56 do 73 osób. Załamanie się radzieckiego rynku zbytu oraz przemiany ustrojowe na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, doprowadziły do stopniowego upadku przedsiębiorstwa. W lutym 1999 roku, RZPS „Radoskór” ogłosiły stan upadłości, po czym następnie zostały zlikwidowane.
Waga domowa WD-2 Radwag
Lokalizacja: Plac Jagielloński, na murku przy ławce przy stronie południowej
Waga domowa WD-2 powstała w fabryce Radwag. Jej maksymalny udźwig wynosił 2 kilogramy. Jako nielegalizowana nie mogła służyć do rozliczeń handlowych. Szalka wagi była wykonywana ze słynnego wrocławskiego fajansu. Waga wychodziła w dwóch wersjach kolorystycznych: brązowym oraz niebieskim. Motyw niebieski posiadał ręcznie malowany motyw ludowy.
Radwag powstał w 1984 r. jako mały zakład rzemieślniczy. Kilkuosobowa firma produkowała początkowo proste wyroby, jak kuchenne wagi sprężynowe, następnie mechaniczne wagi pocztowe. W roku 1992 Radwag produkuje pierwszą elektroniczną wagę z użyciem mikroprocesora. Masowa produkcja zaawansowanych technologicznie wag powoduje dynamiczny rozwój firmy. Powstaje wówczas pierwsza w pełni niezależna siedziba Radwagu na własnej posesji przy ulicy Grudniowej. Jednocześnie zwiększa się zatrudnienie, a co za tym idzie, również skala produkcji. Radwag bazuje na własnej myśli technicznej, wszystkie produkowane wyroby oparte są o własne rozwiązania konstrukcyjne i techniczne. Rozwój firmy jest finansowany całkowicie z zysku osiągniętego ze sprzedaży własnych wyrobów. W roku 1995 Radwag ma na swym koncie już dziesięć tysięcy wag elektronicznych, dwa lata później produkuje pierwszą wagę analityczną, a następnie w 2000 r. rozpoczyna produkcję wag samochodowych. Z lokalnego producenta Radwag przekształca się w firmę o zasięgu światowym. Aktualnie posiada oddziały w 8 miastach w Polsce, 7 oddziałów zagranicznych oraz ponad 100 dystrybutorów na całym świecie. Produkty RADWAG znajdują zastosowanie w branży farmaceutycznej, spożywczej, chemicznej oraz w licznych laboratoriach badawczych, instytutach ochrony zdrowia i środowiska. Zaawansowane wagi automatyczne w pełni integrują się z liniami produkcyjnymi w fabrykach, a nowoczesne terminale wagowe spełniają funkcję przemysłowych komputerów. Liczne certyfikaty i nagrody przyznane produktom RADWAG potwierdzają ich wysoką jakość oraz zgodność z normami obowiązującymi w poszczególnych krajach.
Aparat Telefoniczny Bratek, Radomska Wytwórnia Telefonów
Lokalizacja: Plac Jagielloński, na murku przy ławce po północnej stronie
Nowatorski model telefonu produkowano od 1983 do 1994 roku. Innowacyjny design oraz niesamowity wzór zaprojektowała artystka Maria Osterwa-Czekaj wraz z architektem Jackiem Czekaj. Ich ciężka praca została nagrodzona złotym medalem na Międzynarodowych Targach Poznańskich w 1983 roku. Aparat został dostosowany do użytkowania zarówno jako telefon biurowy, jak i ścienny. W tym celu tarcza numerowa lub klawiatura, mogły być obracane o 180° bez wcześniejszego zdejmowania obudowy.
Do montażu na ścianie dołączany był specjalny wspornik, który posiadał też uchwyt do zawieszenia słuchawki. Unikatowym wzorem cechowała się również tarcza, takiego rozwiązania nie widzieliśmy w żadnym innym telefonie na świecie. Kolejną innowacją jest zastosowanie przełącznika obwodów w postaci mikrostyku. Chociaż aparat był w masowej produkcji dopiero od połowy lat 80., prace projektowe trwały już w 1977 roku. Wówczas rozpoczęto zgłaszanie patentów dotyczących tego modelu, których przedmiotem były: regulator głośności dzwonka – plastikowa przesłona, układ mocowania tarczy numerowej, wreszcie najważniejsze – design całości obudowy w roku 1979, oraz dopiero w roku 1985 – klawiatura wybiorcza. Istniały różne wersje w zależności od:
-zastosowanego dzwonka: mechaniczny (miniaturowy) lub elektroniczny ·
-układu wybiorczego: tarcza numerowa lub klawiatura (tylko impulsowa) ·
Dzwonek elektroniczny był prostym układem analogowym na tranzystorze, transformatorku oraz wkładce słuchawkowej W-66. Czerwona dioda LED sygnalizuje dzwonienie. Natomiast wersja z dzwonkiem mechanicznym nie posiadała diody. Sam dzwonek był zminiaturyzowany w porównaniu do typowego. Klawiatura wybiorcza występowała w zasadzie tylko impulsowa, choć instrukcja obsługi wspomina o wersji tonowej. Takiej jednak nie zaobserwowano – być może nigdy nie weszła do produkcji, a istniejące wcześniej klawiatury tonowe do Tulipana były zbyt dużych rozmiarów. Ostatnie egzemplarze Bratków posiadały już nowocześniejszy mikrofon dynamiczny np. CBE-76 wraz z odpowiednią płytką wzmacniacza oraz głośniczek W-83. Nadawany dźwięk był znacznie wyraźniejszy, a konstrukcja trwalsza.
Pistolet Vis wz. 35, Fabryka Broni w Radomiu
Lokalizacja: Resursa Obywatelska ul. Jacka Malczewskiego 16, murek przy wejściu głównym do budynku
Pistolet Vis powstał w wyniku zapotrzebowania Wojsk Polskich na ujednolicony typ krótkiej broni palnej. Pierwszy prototyp powstał w Biurze Studiów Warszawskiej Fabryki Karabinów w 1931 roku. W ciągu następnych kilku lat, trwał szereg testów, a broń poddawana była różnym modyfikacjom. Produkt ostatecznie został przyjęty do uzbrojenia w 1935 roku pod oznaczeniem Vis wz. 35, gdzie Vis z łaciny oznacza „siłę”. Produkcja seryjna ruszyła już rok później w Radomskiej Fabryce Broni. W ciągu trzech lat, z linii produkcyjnej wyjechało ponad 47 tysięcy sztuk owej broni. Podczas okupacji Niemiec, produkcja została wznowiona i do 1945 roku wyprodukowano dodatkowo około 320 tysięcy sztuk Vis’ów.
Historia Fabryki Broni w Radomiu
29 kwietnia 1922 r. Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów podjął decyzję o skoncentrowaniu zamówień dla Wojska Polskiego w przedsiębiorstwach państwowych. Jednym z nowo utworzonych przedsiębiorstw była Fabryka Broni w Radomiu, rozpoczęła produkcję w 1927 roku. W nowo wybudowanym i uruchomionym zakładzie produkcyjnym setki radomian znalazło zatrudnienie.
Pierwszym produktem FB Radom był karabinek wz. 98. W latach 1929-1939 fabryka produkowała także rowery sprzedawane pod marką Łucznik. Po klęsce wrześniowej FB Radom została podporządkowana austriackiej spółce Steyr i kontynuowała produkcję broni. Z czasem zakończono produkcję karabinów, jednocześnie zwiększając produkcję pistoletów Vis. Załoga FB podczas okupacji współpracowała z ZWZ i zorganizowała przemyt podzespołów pistoletów, z których w konspiracyjnych warsztatach montowano kompletne pistolety. 16 października 1942 roku podczas publicznej egzekucji na oczach pracowników zakładów stracono 15 osób oskarżonych o działalność konspiracyjną w zakładach.
Po 1945 roku władze Polski Ludowej zdecydowały o odbudowie Fabryki Broni w Radomiu. Zakłady otrzymały nową firmę: Zakłady Metalowe im. gen. „Waltera”. Produkowano w nich na licencji radzieckiej pistolety TT oraz pistolety maszynowe PPS. W zakładach uruchomiono także produkcję maszyn do szycia Łucznik i Singer oraz maszyn do pisania Facit. W 1957 roku rozpoczęto produkcję karabinu szturmowego AK, przez wiele lat podstawowego produktu Fabryki Broni. Początek lat 90 XX w. był złym okresem dla fabryki, która w 1990 roku zmieniła nazwę na Zakłady Metalowe Łucznik. Ograniczenie zamówień ze strony Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej i zakaz eksportu do większości tradycyjnych odbiorców spowodował, że ZM Łucznik znalazły się na skraju bankructwa. Sytuacja poprawiła się w drugiej połowie lat 90 XX w. w związku z zamówieniami na kbk wz. 96 Beryl.
Pod koniec lat 90 XX w. sytuacja finansowa ZM Łucznik ponownie uległa pogorszeniu. 13 listopada 2000 r. została ogłoszona upadłość ZM Łucznik, z zadłużeniem wynoszącym 168 mln zł. Kilka miesięcy wcześniej, 30 czerwca 2000 r. ZM Łucznik i Agencja Rozwoju Przemysłu zawiązały spółkę Fabryka Broni „Łucznik” – Radom, która kontynuuje tradycję poprzednich radomskich producentów broni. Przedsiębiorstwo z roku na rok jest w coraz lepszej kondycji, zatrudnienie zwiększa się. W 2013 roku zakład osiągnął rekordowe przychody na poziomie 56 mln zł, a zysk wyniósł 2 mln zł. Nowe produkty fabryki budzą zainteresowanie największych odbiorców broni na świecie. Fabryka założyła też spółkę w USA; zamierza sprzedawać swe produkty na tamtejszym rynku broni cywilnej, a w przyszłości być może także na potrzeby amerykańskiej armii lub innych służb mundurowych.
Kozaki Sofix
Lokalizacja: ul. Szewska 28
W 1983 r. swoja działalność rozpoczęła firma polonijna Sofix. Wytwarzała ona cholewki dla Radoskóru. Firma wkrótce wprowadziła na rynek pierwsze polskie buty zapinane na rzepy, w których wystąpili polscy olimpijczycy podczas otwarcia igrzysk w Calgary w 1988 r. Buty zyskały dużo zainteresowania, a miasto Radom stało się miejscem powszechnego ich kupowania.
Słynna reklama głosiła: ,,Buty Sofix dla każdego. Trwałe, modne i wygodne. I na zimę, i na lato. Chodzi syn i chodzi tato. W tym się chodzi!”.
Pokolenie urodzone w latach 80. wspomina te buty jako ciepłe, miękkie i wygodne.
Marka Sofix doczekała się własnego pomnika w Radomiu.
Markę Sofix przywrócono ,,dla historii ludzi, którzy postanowili pójść w poprzek”. Nawiązano także do polskich olimpijczyków w Igrzyskach w Calgary, którzy nosili radomskie sneakersy. Przez rok firma stworzyła modele butów z dwiema głównymi liniami. Pierwszą z nich była vintage’owa JAKWTEDY, w której znajdują się buty wzorowane na Sofixach z lat 80. Drugą linią byłą natomiast współczesna NANOWO. Odnosi się ona do historii i tradycji marki, a także pokazuje modele z minimalistycznym wzornictwem tworzone od podstaw.
Głównym materiałem niezbędnym do produkcji nowego modelu butów jest materiał pochodzący z Filipin. Powstaje on z włókien liści ananasa. Puch, który powstaje po oczyszczeniu włókien, w dalszej produkcji tworzy włókno służące do wytworzenia butów. Według marki wszystkie modele butów są wegańskie i doskonale przystosowane do ekstremalnych warunków.
Papierosy ZTP w Radomiu
Lokalizacja: przy starej wartowni dawnej Tytoniówki, ul. Tytoniowa 2/6 (dawniej Marywilska)
Pomnik to paczki kultowych papierosów. To pierwszy z pomników, który nie został sfinansowany z budżetu obywatelskiego, a przez Imperial Tabacco Polska. Rzeźba przedstawia kultowe papierosy, które nie są już produkowane w fabryce, ale są powszechnie znane w całym kraju. Koncepcją utworzenia pomnika była okazja 100-lecia istnienia fabryki wyrobów tytoniowych w Radomiu.
Historia Zakładów Przemysłu Tytoniowego ,,Tytoniówka"
Powstanie radomskiej ,,Tytoniówki” datuje się na początek lat 20. XX w. W tedy powołano w mieście Wytwórnię Papierosów. Pierwsza lokalizacją fabryki był obiekt dawnego rosyjskiego monopolu spirytusowego przy ul. Nowy Świat 5. Budynki zakładu zostały zaprojektowane przez architekta Stefana Szyllera. Fabryka swoją działalność rozpoczęła 7 grudnia 1923 r. Wybudowana była z czerwonej cegły z rombową dekoracją z przepalonych cegieł. Fabryka miała modernistyczny kształt, który był charakterystyczny dla epoki oraz elewacje składającą się z ,,surowego” żelbetowego szkieletu. Jej kształt zbliżony był do litery ,,E”. Jednak z czasem poprzez zabudowę przestrzeni pomiędzy trzema prostopadłymi skrzydłami od strony frontu, kształt ten uległ zmianie. Warto także podkreślić, że elewacja przykryta została styropianem i tynkiem, a niektóre z okien zamurowano. We froncie fabryki znajduje się godło Polski. Przetrwało ono okres okupacji Niemieckiej, jednakże orzeł został pozbawiony korony przez komunistów. W latach 60. XX w. zmieniono nazwę firmy na Zakłady Przemysłu Tytoniowego w Radomiu. W przedsiębiorstwie produkowano i handlowano wyrobami tytoniowymi, produkowano tytoń przemysłowy, skupowano liście tytoniowe. W tych czasach wytwarzano słynne papierosy jak np. ,,Sporty”, ,,Klubowe”, ,,Radomskie”, czy ,,Ekstra mocne”. Poprzez proces prywatyzacji w 1955 r. partnerem strategicznym ZPTR S.A. został francuski koncern tytoniowy Seita. W tym czasie zmodernizowano maszyny produkujące i pakujące. Od 2000 r. ZPRT S.A. zaczęły funkcjonować pod nazwą Altadis Polska S.A. oraz weszły w strukturę Grupy Altadis. Stanowiło to ułatwienie dla wprowadzenia produkcji na polski rynek. W 2008 r. Grupa Altadis zmieniła nazwę na Imperial Tobacco Group, a tym samym fabryka stała się częścią międzynarodowej Grupy Imperial Tobacco. Firma produkowała papierosy, krajanki tytoniowe i sztabki filtrowe. Wszystkie te produkty trafiały na rynek krajowy oraz międzynarodowy. Warto podkreślić , że ,,Tytoniówka” jest jednym z największych zakładów w Radomiu zatrudniającym ponad pół tysiąca osób, a także jest to jedna z nielicznych firm, która przetrwał zmiany ustrojowe w Polsce.
Kłódka Łucznika
Lokalizacja: Murek mostka zakochanych w Starym Ogrodzie
Wyjątkowa kłódka zawisła w Starym Ogrodzie. Została ufundowana przez pana Sławomira Micka i stałą się 19. symbolem Radomia. Na sercach, do których jest przymocowana kłódka zauważyć można inicjały pomysłodawców projektu i ich drugich połówek.
W 1951 r. Fabryka Broni Zaczęła funkcjonować pod nazwą Zakłady Metalowe im. Gen. Waltera. Tekst z 28 listopada 1953 r, który widniał w zakładowym tygodniku ,,Na Warcie Pokoju” brzmiał: „Podejmując produkcję artykułów codziennego użytku załoga naszego zakładu udowodniła, że dobrze zrozumiała uchwały IX Plenum naszej Partii w sprawie podniesienia na wyższy poziom stopy życiowej mas pracujących – podpisano: mgr Stanisław Bąk-Dzierżyński.” Kłódki produkowano od 1959 r. W 1956 r. produkcja wynosiła 331 tys. 074 sztuk. Wraz ze zmianą nazwy fabryki towarzyszyły jej także zmiany kadrowe. W latach 1951-1954 ,,Walter” otrzymał na rozbudowę fabryki 250 ml. zł Wybudowano wtedy nowe hale fabryczne oraz wyposażono obiekt w maszyny i urządzenia. Z czasem produkcja nie była oparta tylko na broni wojskowej, ale została wzbogacona o produkcję cywilną. Takie rozwiązanie było kierowane przez inż. Bogusława Białczaka. Od 1957 r. zaczęto produkować modele maszyn ,,Łucznik”. Wykorzystywane były one w zakładach przemysłowych, także trafiały do prywatnych odbiorców. Produkcja maszyn odniosła niesamowity sukces rynkowy. Sprzedawano je w dużych ilościach poza granice Polski.
Produkty kierowane do odbiorców cywilnych wytwarzane przez ,,Walter” cieszyły się dużym zainteresowaniem. Produkowano m.in. zestawy kluczy płaskich, oczkowych i nasadowych, części samochodowe, automaty spawalnicze, sprężarki do lodówek, zamki drzwiowe i kłódki ,,Łucznik”. Sprzedawano je w kraju, ale także poza granicami m.in. w Turcji, Rumunii, Bułgarii i Egipcie. Dużym zainteresowaniem cieszyły się także jednostrzałowe karabinki sportowe.
W 1966 r. w ,,Walterze” było zatrudnionych ponad 9 tys. osób. W 1961 r. na wniosek dyrekcji ,,Waltera”, w Radomiu zaczęło funkcjonować technikum mechaniczne dla pracujących. Działalność rozpoczęła także zasadnicza szkoła zawodowa dla młodocianych (ze specjalnościami: tokarz, frezer i ślusarz) oraz zasadnicza szkoła zawodowa dla pracujących. Istotnym problemem były braki odpowiednio wykwalifikowanej kadry inżynierskiej. W tym celu utrzymywano kontakt z politechnikami, a także wspierano rozwój Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu. Skutkiem podejmowanych działań miało być wyszkolenie kolejnych roczników pracowników lokalnego przemysłu.
Opieka socjalna, która była rozprowadzana przez dyrekcję zakładu nad pracownikami, stanowiła powiązanie członków załogi z miejscem zamieszkania. Dla tych osób pozyskiwano jak największą ilość mieszkań, rozbudowywano żłobki i przedszkola, organizowano kolonie i wczasy pracownicze. W zakładzie funkcjonowało wiele organizacji społecznych, z których najpopularniejsze to Klub Honorowych Dawców Krwi oraz koło Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników. Kadra pracownicza powiązana była z Domem Kultury Zakładów Metalowych wybudowanym w 1952 r. W miejscu tym funkcjonowały zespoły: m.in. teatralny, taneczny , recytatorski, orkiestra dęta. Zakład ten prowadził również własny dwutygodnik ,,Życie Załogi”.
Pomysłodawcami projektu są Maciej Stępnikowski i Sebastian Pawłowski.
Autorem odlewów jest Sławomir Micek.
Więcej o projekcie można znaleźć na stronie:
O projekcie